Excursie over stinzenflora bij Martenastate in Koarnjum

Fleurige kastelenroute in Friesland

14 maart 2017Albert Hendriks

KOARNJUM (NL) – In Friesland staan momenteel veel tuinen van historische gebouwen in bloei. Stinzenflora is de verzamelnaam voor de krokussen, sneeuwklokjes, anemonen, adderwortels, aronskelken, narcissen, bostulpen en soortgelijke bloeiende bol-, knol- en wortelstokgewassen rondom stinzen en staten, de Friese benaming voor kastelen. In de 17-de en 18-de eeuw telde Friesland wel 200 adellijke verblijven, zoals Lindenoord in het centrum van Wolvega (1780) en Martenastate (1899) in Koarnjum ten noorden van Leeuwarden dat op de plek van een veel oudere “burcht” verrees.

Huize Lindenoord in Wolvega. Fotografie: Jana Hendriks Friesland Holland Nieuwsdienst.

Op zaterdag 1 april 2017 organiseert de provinciale natuurbeschermingsorganisatie It Fryske Gea op het terrein van Martenastate van 10.00 tot 12.00 uur een wandelexcursie waarbij een natuurgids de kleurenpracht van de stinzenflora centraal stelt. Aanmelden kan tot vrijdag 31 maart om 15.00 uur via www.itfryskegea.nl of 0512 – 38 14 48. Deelname voor deze excursie is voor leden van It Fryske Gea op vertoon van de ledenpas € 4,50 en niet-leden betalen € 6,50.

50 Kasteeltjes
Friesland telt weliswaar 50 adellijke en semi-adellijke kasteeltjes, sloten en landhuizen, maar slechts een klein aantal van deze zogenoemde “stinzen en staten” verdiend het predicaat “zeer bezienswaardig”. De meeste historische buitenplaatsen zijn niet geopend voor toeristen, zoals Huize Oranjewoud in Oranjewoud, eigendom van de Stichting FB Oranjewoud (http://www.fboranjewoud.com/stichting/wie-zijn/). Veel oude buitenplaatsen hebben geen authentiek interieur meer. Af en toe en hier en daar worden de mooie landhuizen en tuinen opengesteld voor het publiek.

Top zeven
Zeven kasteeltjes zijn vanwege hun grote cultuurhistorische waarde en toegankelijkheid zeer de moeite waard: 1. Het Poptaslot in Marssum; 2. Dekemastate in Jelsum; 3. Fogelsanghstate in Veenklooster; 4. De Schierstins in Feanwâlden (Veenwouden); 5. Uniastate in Bears (infocenter stinzen en staten); 6. Princessehof in Leeuwarden 7. Martenastate in Koarnjum. Deze zeven zijn opgenomen in de kastelenroute van het bureau voor toerisme van Fryslân, Friesland Holland: de Frisian Castle Tour in en om Leeuwarden. Leeuwarden is de bestuurlijke en culturele hoofdstad van Friesland.

Stinzen en staten
De eerste van natuur- of baksteen opgetrokken bouwwerken in Friesland waren stenen vluchttorens: stinzen. Stins betekent steen. Deze plompe, spitsloze stinzen dienden als vluchtplaats voor hun bezitters, boeren-edellieden. Deze hoofdelingen vormden een soort plattelands-aristocratie in het graaf- en hertogloze Friesland van voor 1500.

Huize Lindenoord in Wolvega. Fotografie: Jana Hendriks Friesland Holland Nieuwsdienst.

Natuursteen
De eerste “huizen” in Friesland waren van hout en riet, omdat in de regio geen natuursteen aan de oppervlakte beschikbaar was. Kerken werden wel van natuursteen opgetrokken, met name tufsteen uit het Duitse Eifelgebergte. Dat werd over de rivier de IJssel, via de steden Deventer en Kampen naar het Noorden getransporteerd.

Monniken: de steenbakkers
De monniken leerden in de late middeleeuwen, na 1200, de Friezen stenen bakken van de aanwezige klei. Uit oude geschriften blijkt dat in 1223 één van de eerste steenhuizen, zogenaamde castella, bij Dokkum stond. Dat waren dus geen woonhuizen, maar torenstinzen, waarin de bewoners van de meestal omgrachte boerderij zich terugtrokken in geval van gevaar. In de stins was een voedselvoorraad aanwezig voor het geval van een langdurige belegering. Dat stinzen noodzakelijk waren voor de veiligheid bleek vooral in de periode 1350-1500 toen twee Friese kampen, de Schieringers en de Vetkopers, elkander het leven zuur maakten. In Friesland was toen geen centraal gezag dat orde op zaken kon stellen. Zo kon het gebeuren dat zelfs kloosters bij de strijd tussen hoofdelingengeslachten betrokken raakten. Met de komst van de hertogen van Saksen en KarelV kwam een eind aan de strijd tussen de rivaliserende ‘stammen’.

Wierstins
De eerste stinzen stonden op een heuveltje, een zogenaamde stinswier. Tussen Berlikum en Menaldum staat nog een middeleeuwse stinswier zonder toren. In Veenwouden staat de enig overgebleven stinstoren, de Schierstins, met deuropeningen die ver boven de grond liggen. Ook in de steden stonden stinzen, zoals de Cammingha of Liauckama-stins aan de Grote Kerkstraat in Leeuwarden. (Museum Princessehof).

Stinzen op de klei
Op de boomloze klei in het noorden en westen van Friesland (Westergo) waren veel stinzen vanwaar de boerenadel gezag uitoefende. In de middeleeuwen had deze eigen rechtspraak en een legertje. In voormalige stinzen zijn soms nog overblijfselen van een gevangenis zichtbaar. Na verloop van jaren groeiden sommige stinzen uit tot kasteelachtige huizen met verdedigingsgangen.

Na 1500: paleisjes
Doordat de krijgskunst na 1500 veranderde en het centraal gezag voet aan de grond kreeg, nam de veiligheid op het platteland toe. De oncomfortabele kasteelachtige bouwwerken werden verbouwd tot paleisachtige landhuizen: stinzen werden states.
In Friesland stonden in het begin van de 17-de eeuw zo’n 200 states, adellijke landhuizen die vaak omringd waren door een gracht — net als bij de stinzen — en een parkachtig bos. In het dunbevolkte zuidoosten van Friesland stonden vrijwel geen states, maar juist wel in het noordwesten. Veel statebewoners, zoals de Liauckama’s in Sexbierum, verbleven ‘s winters in Leeuwarden.
In de loop van de 17e eeuw kreeg de boerenadel gezelschap van rijke kooplieden. In de eerste helft van de 17e eeuw, de Gouden Eeuw, werden states kleine centra van kunst, cultuur en wetenschap. Eén van de weinige states in het zuidoosten van Friesland was ‘Oranjewoud’, het in 1676 op verzoek van Albertine Agnes (weduwe van de Friese stadhouder Willem Frederik die in 1648 de aanzet gaf tot de aanleg van de Prinsentuin in Leeuwarden) gebouwde buitenverblijf met lusthof. Tot het eind van de 18e eeuw werden rond de states fraaie tuinen met Midden- en Zuid-Europese planten aangelegd. De ontwikkeling van stinzenflora begon.

Sloop
Slechts enkele van de 200 states hebben het tot in de moderne tijd gered, zoals de uit de 15-de eeuw daterende Dekema-state in Jelsum bij Leeuwarden. Vanaf 1750 werden veel mooie stinzen en states gesloopt en verrees er een boerderij. Het poortgebouw bleef vaak staan, zoals bij Liauckamastate in Sexbierum. Daar zijn ook de slotgracht en -singel behouden gebleven.

Frisian Castle Tour
De Frisian Castle Tour voert langs tal van leuke historische eet- en drinkgelegenheden. Wie dit arrangement boekt, krijgt van het bureau voor toerisme Friesland Holland vóór aanvang van de tocht een route- en informatiemap toegestuurd zodat u thuis al kunt genieten van de woonstijl van de Friese elite.