Fries Blauw als tapijt in zalen van Van der Valk Exclusief

WOLVEGA/HARLINGEN (NL) – In de lobby en de vernieuwde zalen op de eerste verdieping van Van der Valk Exclusief in Wolvega ligt bijzonder tapijt: Fries Blauw. Het is een grote knipoog van directeur Henk Matser en zijn Engelse designer richting Harlingen. De ontwerper liet zich overigens ook inspireren door Delfts aardewerk.

De Friese havenstad genoot vanaf eind 16de eeuw, net als Delft, een uitstekende reputatie op het gebied van blauw versierd aardewerk. De klei in de omgeving van Harlingen, maar ook nabij andere Friese plaatsen, zoals Makkum, was zeer geschikt om er aardewerk en tegels van te maken. Miljoenen tegels en vele duizenden schotels en ander aardewerk vonden een bestemming in Noord-Europa. De bakermat van de Friese aardewerkindustrie ligt in Harlingen. Hier werd aanvankelijk de veelkleurige majolicatechniek gebruikt en later werd er ook tin-glazuuraardewerk gefabriceerd. Het Harlinger aardewerk werd niet zo beroemd als dat uit Delft, en ook niet zo massaal geproduceerd, maar behield zijn reputatie tot op de dag van vandaag: hoogwaardig en exclusief. Rikus Oswald van de Harlinger Aardewerk en Tegelfabriek is tegenwoordig de producent. Aan de Voorstraat in de binnenstad van Harlingen, op nummer 84, worden de producten in een soort experiencecenter tentoongesteld. Grote opdrachten en exclusief maatwerk worden op het bedrijventerrein van Harlingen uitgevoerd.

Frisian pottery and tiles experience center
In Harlingen staat de laatste aardewerkfabriek van Nederland waar op originele ambachtelijke wijze nog tegels en servies worden vervaardigd: de Harlinger Aardewerk en Tegelfabriek van de familie Oswald. Met de zogenaamde majolicatechniek wordt daar ambachtelijk aardewerk gemaakt dat tot ver over de landsgrenzen faam geniet. Iedereen kent Delfts Blauw en het Makkumer Aardewerk, maar volgens de Harlingers ligt de bakermat van Fries Aardewerk aantoonbaar in Harlingen. De productie is nog steeds in volle glorie te beleven, in de fabriek voor opdrachtgevers en voor toeristen in het nieuwe belevingscentrum aan de Voorstraat.

Om dit cultureel en ambachtelijk vervaardigd erfgoed aan de Friese kust en voor Harlingen in stand te houden en te laten beleven, is de Stichting Fries Blauw opgericht. Die heeft in de oude fabriek in het historische centrum van Harlingen het belevingscentrum geopend. Hier kan het ambacht, zoals het al eeuwen wordt uitgevoerd, worden beleefd. Men kan er zelf een tegel op de originele majolicawijze maken.

De Harlinger Aardewerk- en Tegelfabriek is in 2011 verhuisd naar een industrieterrein aan de rand van de stad. Zodoende kwam de oude fabriek beschikbaar voor een ambachtelijke en cultuurhistorische ervaring, een ‘pottery and tiles experience center’.

Harlingen bakermat Fries Aardewerk
Sinds het laatste decennium van de 16e eeuw is er in Harlingen aardewerk en tegelgoed gebakken. Al in 1598 is melding gemaakt van oprichting van een ‘Gleybackery’ van Steffen Gunter de Olde in de Raamstraat in Harlingen. Bij de vondst van de ovenfundamenten van deze eerste fabriek werd bij opgravingen in 1987 schotelgoed teruggevonden met het jaartal 1614 erop. Het laat de vroege productie in de havenstad zien. Bijzonder bij deze vondst was het feit dat het de oudste gedateerde Friese majolica betreft. In de eeuwen daarop breidde de productie en daarmee het aantal werkplaatsen en fabrieken gestaag uit met in de hoogtijdagen tegelijkertijd zo’n zes naast elkaar opererende productielocaties op verschillende plaatsen in en rond de stad.

Door de gunstige ligging aan zee groeide Harlingen uit tot een belangrijke zeehavenstad. Het Harlinger aardewerk en tegelgoed werd daardoor ook een belangrijk exportproduct. Doordat de grondstof – de Friese klei – in de directe omgeving voor het oprapen lag, werd het ambachtelijk vervaardigde aardewerk een begrip tot ver buiten de landsgrenzen. Veel van de oude tegels zijn nog altijd aanwezig in oude huizen, boerderijen, monumenten en in musea in binnen- en buitenland.
De aanwezigheid van de belangrijkste grondstof (klei) en de ligging aan zee waardoor er goede aanvoer- en uitvoermogelijkheden waren voor grondstoffen en eindproducten, speelden een cruciale rol in de ontwikkeling van de bedrijfstak.

Belangrijke werkplaatsen in Harlingen door de eeuwen heen:
• Pytter Grauda ca. 1670
• Familie Spannenburg 1728-1804
• Familie Feytema ca. 1685-1781
• Familie Tjallingii 1781-1910
• Familie Van Hulst 1850-1933

In de periodes tussen het begin van de eerste productie en de sluiting van de laatste fabriek in 1933 zijn in een groot exportgebied miljoenen tegels afgezet van meestal zeer hoge kwaliteit. Enkele beroemde namen van schilders zijn Dirk Danser (1708-1770), Pytter Ruurds (1754-1800) en Pals Karsten (ca. 1723 tot na 1775). Sommige schilders waren eigenaar van een tichelwerk, andere waren in dienst van fabrikanten als Spannenburg, Tjallingii en Van Hulst.
Pals Karsten was werkzaam in de fabriek van de familie Spannenburg en werd beroemd om zijn prachtige en zeer eigen stijl met veel aandacht voor de detaillering in de schilderkunst van bloemen- en scheepstableaus. Na het sluiten van de laatste fabriek van de Firma Van Hulst in 1933 en de daarmee gepaard gaande archiefvernietiging is er tot 1974 geen ambachtelijk productie van aardewerk en tegels geweest in Harlingen.

Harlinger aardewerk ten onrechte als Makkumer bestempeld
In de directe omgeving van Harlingen, Bolsward en Makkum, werden in die vijf eeuwen – 16e tot en met de 20ste eeuw – in kleinere hoeveelheden en in een veel geringer aantal werkplaatsen en fabrieken ook aardewerk en tegels geproduceerd. Ook in Lemmer en Workum. In Makkum werd door de familie Tichelaar tot in 2014 ambachtelijk aardewerk geproduceerd. De productie was echter vanwege het geringe aantal fabrieken, hooguit twee, van de 17^detot en met 20ste eeuw bij lange na lang niet zo omvangrijk als de Harlinger productie. In de historische beschrijving van de vele in Duitsland, de Scandinavische landen, de Baltische staten en Rusland aanwezige tableaus is tussen 1930 en 1974 een groot aantal daarvan gemakshalve, en door het ontbreken van de mogelijkheden voor goed onderzoek, als Makkumer tegels bestempeld.
De afgelopen jaren is door beter onderzoek, mede mogelijk gemaakt door de Stichting Fries Aardewerk, daar verandering in gekomen en is er een duidelijker beeld naar voren gekomen van de grote Harlinger productie.
Ook de laatste Harlinger productie van de Firma Van Hulst tussen 1850-1933 is – met invloeden van Art-Deco en Jugendstil – in dit stadium nog zwaar onderbelicht. Bij een korte voorinventarisatie, gestoeld op vakwerk en kort internationaal onderzoek bij een aantal bronnen, blijkt dat die periode niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief een uiterst hoogwaardige productie heeft opgeleverd.

Erfgoed gered
Veertig jaar na het sluiten van de fabriek van Van Hulst wordt de basis gelegd voor de verdere ontwikkeling van Harlinger aardewerk en tegels. Na de aankoop van het pand Zoutsloot 53 stuiten de nieuwe bewoners, Henk en Maaike Oswald, tijdens de restauratie van het pand op talloze majolicavondsten achter het behang en in dichtgestorte kelders en waterputten. De interesse voor het Harlinger aardewerk is gewekt! Vervolgstudie in Museum Hannemahuis leidde tot het archiveren van het historisch slechts schaars aanwezige sponzen- en archiefmateriaal.
Samenwerking met keramist Hubert de Haas – verantwoordelijk voor het reconstrueren van de historische receptuur – leidde in 1972 tot de oprichting van de Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek. De productie van aardewerk en tegelgoed is heden identiek aan die van de historische voorgangers, met als enig verschil de ouderdom. Met het handhaven van het eeuwenoude proces kunnen de nieuwe producten op dezelfde manier in de wand worden verwerkt en ‘koud gezet’ oftewel praktisch zonder voeg.

Meer informatie:
www.hotelwolvega.nl
www.harlinger.nl
www.hannemahuis.nl

Friesland Holland Travel Guide & Tourist Atlas en kaart bestellen?
www.frieslandhollandwebshop.nl

Vakantiebestemming Friesland Holland (Best in Travel 2018 volgens Lonely Planet):
www.provinciefriesland.frl

Arrangementen van bureau voor toerisme van Fryslân:
www.frieslandtravel.com
www.frieslandfietsvakanties.com

Gratis abonnement op Fries Nieuws:
Kosteloos abonnement op wekelijkse nieuwsbrief over toerisme, recreatie en evenementen in Friesland: hwww.friesnieuws.nl/aanmelden-nieuwsbrief